Czy szkoła bez ocen to melodia przyszłości?

Oskar Rożewicz 12.08.201828.07.2023 1 Comment

Czy zastanawialiście się kiedyś, jak to jest, że z jednej strony wprowadza się w szkolnictwie ocenianie kształtujące (o którym już kiedyś pisałem – kliknij tutaj lub na obrazek poniżej, aby dowiedzieć się więcej), a z drugiej na świadectwie ukończenia szkoły publicznej (lub niepublicznej o uprawnieniach szkoły publicznej) nadal znajdujemy oceny wyrażone w skali od 1 do 6, a o wyróżnieniu (“świadectwie z paskiem”) decyduje średnia ocen rocznych oraz ocena z zachowania? Jak to możliwe, że szkoły chcące iść za duchem czasu nadal stosują oceny cyfrowe? Co je hamuje i jaki może mieć to skutek na głównego odbiorcę procesu edukacyjnego – ucznia?

Spis treści:

1. Dwie uwagi na wstępie.
2. Ocena oceny cyfrowej – jakie informacje niesie za sobą tradycyjny model oceniania?
3. Analiza oceny opisowej – jakie szanse i zagrożenia płyną ze zmiany systemu?
4. Ograniczenia prawne – na ile można sobie pozwolić we współczesnej szkole?
5. Bibliografia

1. Dwie uwagi na wstępie.

Zanim przejdę do głównej treści artykułu, muszę wyjaśnić dwie kwestie 🙂

Po pierwsze, w poniższym artykule stosuję na przemiennie terminy takie jak ocena opisowa / ocena kształtująca / informacja zwrotna. Wszystkie z nich dotyczą ocen cząstkowych (np. za sprawdziany, kartkówki itp.), śródrocznych i rocznych, tworzonych zgodnie z teorią oceniania kształtującego, o której piszę w artykule:

Ocenianie kształtujące w praktyce

Po drugie, w poniższym wpisie omawiam szkolnictwo od klasy IV SP wzwyż, ponieważ w klasach młodszych możliwe jest pełne stosowanie ocen opisowych (w tym na świadectwie) – aczkolwiek jak słyszałem od osób pracujących z młodszymi dziećmi niejednokrotnie jest to i tak źle stosowane, ponieważ trzeba zmieścić całą opinię o postępach ucznia z języka obcego w jednym zdaniu 🙁 Z racji na to, iż moje doświadczenie aktualnie jest ograniczone do starszych dzieci i młodzieży, nie będę się zagłębiał w “sprawę” oceniania maluszków 🙂

2. Ocena oceny cyfrowej – jakie informacje niesie za sobą tradycyjny model oceniania?

Zacznijmy w takim razie od krótkiego omówienia oceny, którą na bieżąco stosuje się w większości szkół.

Wyrażona w skali 1-6 jest stosunkowo prosta w użyciu dla nauczyciela oraz ucznia – nauczyciel może w szybki sposób ocenić osiągnięcia ucznia, a uczeń bez głębszego zastanowienia wie, jak został oceniony.
Tworzy warunki do łatwej mierzalności oceny i porównywania jej do reszty grupy / klasy / szkoły, jak również i do wyników uzyskanych na egzaminach zewnętrznych (można odnieść wynik procentowy do skali określonej w szkolnym statucie).
Niestety, ale Już w momencie otrzymania oceny zaczyna się wybuch niezdrowej rywalizacji – nie tylko w szkole, gdy uczniowie licytują się między sobą, jaką ocenę każdy dostał i kto był najlepszy / najgorszy w grupie, ale też i w domu, gdy rodzice (często) naciskają na uzyskiwanie jak najwyższych wyników i, co gorsza, czasem wypytują się o rezultaty uzyskane przez resztę kolegów i koleżanek swojego dziecka.
Ocena taka jest też skrajnie demotywująca dla uczniów mających problemy w nauce – może się zdarzyć, że uczeń, który naprawdę się “przyłożył”, jednakże (ze stresu lub zmęczenia) na sprawdzianie popełnił błędy i ponownie dostał jedynkę straci chęć dalszej nauki i po prostu się podda.
Nie daje żadnych informacji – większość uczniów przestaje zapoznawać się ze sprawdzianem w momencie sprawdzenia swojej oceny, a później, nie wiedząc co należało poprawić aby uzyskać lepszy wynik, nie uzupełnia swoich zaległości. Ocena cyfrowa niejednokrotnie powoduje też, że podczas przygotowania się ucznia do poprawy swojego wyniku skupia się on na nieodpowiednich rzeczach.
Bardzo szybko prowadzi do zbędnych uogólnień, ponieważ w oczach innych dany uczeń – człowiek – może stać się “statystyką”, którą “zaszufladkowuje się” w kategoriach takich jak “uczeń dobry”, “uczeń dostateczny” itp.

Zatem czy idealnym rozwiązaniem byłaby zmiana systemu na oceny kształtujące/opisowe (informacje zwrotne)? Niestety nie ma róży bez kolców…

3. Analiza oceny opisowej – jakie szanse i zagrożenia płyną ze zmiany systemu?

Co można uzyskać, a co stracić, poprzez stosowanie ocen opisowych? Pomyślmy…

Zastosowanie oceny kształtującej w szkolnictwie pozwala na rozbudowaną i dokładną ocenę każdego ucznia, wraz z jego indywidualnymi predyspozycjami, sukcesami i porażkami. Jest idealnym narzędziem do indywidualizacji oceniania!
Ocena opisowa przygotowana w odpowiedni sposób opisuje więcej, niż tylko efekty kształcenia. Poprzez informację zwrotną uczeń może dowiedzieć się, co już zna i potrafi, nad czym jeszcze musi popracować, jak poprawić swój wynik i w jakim kierunku dalej się rozwijać.
Ocena opisowa zmniejsza zjawisko niezdrowej rywalizacji, ponieważ każda ocena opisowa to indywidualny raport o postępach ucznia, jednakże jest ona też z tego tytułu…
Trudna do porównywania na tle grupy / klasy / szkoły. Nie da się w łatwy i szybki sposób porównać dwóch uczniów, ponieważ ich oceny mogą skupiać się na innych aspektach ich rozwoju.
Co też bardzo ważne, porzucenie ‘cyferek’ na rzecz samych informacji zwrotnych jest trudne do realizacji w dużej grupie / dużej szkole, ponieważ wymaga od nauczyciela więcej czasu i głębszej refleksji. Przygotowanie wielu rzetelnych ocen opisowych dla np. setki uczniów stanowi nie lada wyzwanie.
Należy też pamiętać, że w przypadku ocen kształtujących humaniści mają łatwiej 🙂 Napisanie pełnej informacji zwrotnej dla ucznia wymaga umiejętności formułowania wypowiedzi pisemnych przez nauczyciela 🙂 – a to wcale nie jest takie oczywiste! Nie każdy nauczyciel ma ten “dar”!
Ocena opisowa, aby osiągała zamierzony efekt, musi być odczytywana nie tylko przez nauczyciela (autora) oraz wychowawcę, ale i (a właściwie to przede wszystkim) ucznia oraz rodzica. Rodzic musi rozumieć cel takiej oceny i przezwyciężyć swój wewnętrzny opór wywołany tym, iż był on oceniany w standardowym stylu, a nowa forma jest dla niego nowością, którą czasem trudno zrozumieć.

4. Ograniczenia prawne – na ile można sobie pozwolić we współczesnej szkole?

Po omówieniu wszystkich zalet i wad obu systemów oceniania docieramy do głównego pytania, zawartego w tytule tego artykułu:

Czy szkoła bez ocen to melodia przyszłości?

Niestety, ale w obecnej chwili nie ma na to pytanie innej odpowiedzi niż… tak. Dlaczego tak sądzę? Już spieszę z wyjaśnieniem.

Aby porzucenie tradycyjnego modelu oceniania było możliwe, należałoby zmienić kilka zasadniczych kwestii we współczesnym szkolnictwie:

Porzucić zapisy ustawowe, które “wiążą ręce” w szkolnictwie publicznym oraz niepublicznym (w szkołach niepublicznych o uprawnieniach szkół publicznych, czyli kolokwialnie mówiąc w tych, w których realizowana jest podstawa programowa). Obecnie oświata ma “związane ręce”, ponieważ w obecnych przepisach prawa istnieje możliwość stosowania ocen opisowych tylko w ocenianiu cząstkowym (np. za sprawdziany), jednakże na świadectwie musi pojawić się ocena wyrażona w skali 1-6, a od niej (oraz od oceny zachowania) zależy wyróżnienie ucznia tzw. świadectwem “z paskiem”.

§ 9. 1. Począwszy od klasy IV szkoły podstawowej, roczne, a w szkole policealnej – semestralne, oraz końcowe oceny
klasyfikacyjne z zajęć edukacyjnych, o których mowa w art. 44a ustawy, ustala się w stopniach według następującej
skali:
1) stopień celujący – 6;
2) stopień bardzo dobry – 5;
3) stopień dobry – 4;
4) stopień dostateczny – 3;
5) stopień dopuszczający – 2;
6) stopień niedostateczny – 1.
2. Pozytywnymi ocenami klasyfikacyjnymi są oceny ustalone w stopniach, o których mowa w ust. 1 pkt 1–5.
3. Negatywną oceną klasyfikacyjną jest ocena ustalona w stopniu, o którym mowa w ust. 1 pkt 6.
(…)
2. Począwszy od klasy IV szkoły podstawowej, roczną i końcową ocenę klasyfikacyjną zachowania ustala się według
następującej skali:
1) wzorowe;
2) bardzo dobre;
3) dobre;
4) poprawne;
5) nieodpowiednie;
6) naganne.
(…)
§ 20. 1. Począwszy od klasy IV szkoły podstawowej, uczeń, który w wyniku klasyfikacji rocznej uzyskał z obowiązkowych zajęć edukacyjnych średnią rocznych ocen klasyfikacyjnych co najmniej 4,75 oraz co najmniej bardzo dobrą roczną ocenę klasyfikacyjną zachowania, otrzymuje promocję do klasy programowo wyższej z wyróżnieniem.
(Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 10 czerwca 2015 r. w sprawie szczegółowych warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy w szkołach publicznych – Dz.U. 2015 poz. 843)

Cieszy fakt, że ustawodawca przewidział możliwość zastosowania opisowych ocen klasyfikacyjnych i tym samym umieszczenie ich na świadectwie, jednakże przy okazji zastrzegł, że musi pojawić się też ocena cyfrowa…

Art. 44i
(…)
4. Począwszy od klasy IV szkoły podstawowej, oceny bieżące oraz śródroczne i roczne oceny klasyfikacyjne ze wszystkich
albo wybranych obowiązkowych lub dodatkowych zajęć edukacyjnych oraz zajęć, o których mowa w przepisach wydanych
na podstawie art. 13 ust. 3, a także śródroczna i roczna ocena klasyfikacyjna zachowania mogą być ocenami opisowymi,
jeżeli statut szkoły tak przewiduje.
5. W przypadku, o którym mowa w ust. 4, roczne oceny klasyfikacyjne z zajęć edukacyjnych oraz roczna ocena klasyfikacyjna
zachowania są ustalane również według skali określonej w przepisach wydanych na podstawie art. 44zb.
(Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty – Dz.U. 2018 poz. 1457)

Nadal jestem zdania tego, które wyraziłem we wspomnianym artykule nt. Oceniania kształtującego, że zadaniem nauczyciela (ale i też dyrekcji) jest uświadomienie każdego ucznia i rodzica, że:

Uczeń – ocena kształtująca pomoże ci się uczyć
Rodzice (opiekunowie prawni) – dzięki ocenianiu kształtującemu możecie pomóc swojemu dziecku, możecie stać się jego sojusznikiem
(Ocenianie kształtujące w praktyce – wpis na moim blogu)

Bez tej zasadniczej wiedzy nie można wprowadzić żadnej (sensownej) reformy systemu oceniania, ponieważ każda zmiana wymaga, aby jej główni beneficjenci rozumieli założone w niej cele i działania 🙂

Mimo tej smutnej refleksji, nadal wierzę, że zmiana jest możliwa. Może jeszcze nie teraz, ale w niedalekiej przyszłości? Kto wie… 🙂

Jeśli popierasz moje zdanie lub się z nim nie zgadzasz – zostaw swoją opinię w komentarzu! 🙂